وقال (امیرالمؤمنین )علیه السلام: لِإِبنه الحسن علیه السلام:

 یَا بُنَیَّ، احْفَظْ عَنِّی أَرْبَعاً وَأَرْبَعاً، لاَ یَضُرَّکَ مَا عَمِلْتَ مَعَهُنَّ: إِنَّ

 أَغْنَی الْغِنَیُ الْعَقْلُ، وَأَکْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ، وَأَوحَشَ الْوَحْشَةِ

 الْعُجْبُ، وَأَکْرَمَ الْحَسَبَ حُسْنُ الْخُلُقِ. یَا بُنَیَّ، إِیَّاکَ وَمُصَادَقَةَ

 الْأَحْمَقِ، فَإِنَّهُ یُریِدُ أَنْ یَنْفَعَکَ فَیَضُرَّکَ. وَإِیَّاکَ وَمُصَادَقَةَ الْبَخِیلِ،

 فَإِنَّهُ یَقْعُدُ عَنْکَ أَحْوَجَ مَا تَکُونُ إِلَیْهِ. وَإِیَّاکَ وَمُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ، فَإِنَّهُ

 یَبِیعُکَ بِالتَّافِهِ. وَإِیَّاکَ وَمُصَادَقَةَ الْکَذَّابِ، فَإِنَّهُ کَالسَّرَابِ: یُقَرِّبُ

 عَلَیْکَ الْبَعِیدَ، وَیُبَعِّدُ عَلَیْکَ الْقَرِیبَ.

 (امیرالمؤمنین علیه السلام) به فرزندش امام حسن علیه السلام فرمود: پسرم! چهار چیز از من یادگیر (در خوبیها)، و چهار چیز به خاطر بسپار (هشدارها)، که تا به آنها عمل می کنی زیان نبینی.

 الف: خوبیها

1- همانا ارزشمندترین بی‏ نیازی عقل است

2- و بزرگ‏ترین فقر بی‏خردی است

3- و ترسناک‏ترین تنهایی خودپسندی است

4- و گرامی‏ترین ارزش خانوادگی، اخلاق نیکوست.

 ب: هشدارها

1- پسرم! از دوستی با احمق بپرهیز، چرا که می‏خواهد به تو نفعی رساند اما دچار زیانت می‏کند.

2- از دوستی با بخیل بپرهیز، زیرا آنچه را که سخت به آن نیازی داری از تو دریغ می‏دارد.

3- و از دوستی با بدکار بپرهیز، که با اندک بهایی تو را می‏فروشد.

4- و از دوستی با دروغگو بپرهیز، که او به سراب ماند، دور را به تو نزدیک، و نزدیک را دور می‏نمایاند.

حکمت 38 نهج البلاغه ، ترجمه محمد دشتی

امام (علیه السلام) به فرزندش امام حسن (علیه السلام) فرمود: (پسرک من، از من، چهار نصیحت را به یاد داشته باش، و همچنین چهار چیز را که با وجود آنها هر چه را به جای آوری، زیانی به تو نرساند: بالاترین توانگری عقل، و بزرگترین بیچارگی بی‏خردی، و ترسناکترین چیز خودبینی، و گرامی‏ترین بزرگی، خوشخویی است. پسرم، مبادا با احمق دوستی کنی که چون بخواهد به تو نفعی برساند، زیان می‏رساند، و از دوستی با بخیل دوری کن، که او تو را از آنچه بیشتر بدان نیازمندی، باز می‏دارد، و از دوستی بدکار بپرهیز، که تو را به اندک چیزی بفروشد، و از دوستی با کسی که پر دروغگو است دوری کن که او همچون سرابی، دور را نزدیک و نزدیک را دور می‏نمایاند). امام (علیه السلام) فرمود: (اربعا و اربعا) برای این که چهار مورد اول، در یک زمینه یعنی کسب فضایل اخلاقی نفسانی و چهار مورد دوم از سنخ رفتار با مردم است. بعضی گفته‏اند: از آن جهت است که دسته‏ی اول از سنخ اثباتی و دسته‏ی دوم سلبی می‏باشند. اما چهار مورد اول عبارتند: 1- عقل، مقصود امام (علیه السلام) مرتبه‏ی دوم از مراتب عقل نظری موسوم به عقول بالملکه، است که بدان وسیله از علوم بدیهی، حسی و تجربی، قوه‏ای برای نفس حاصل می‏شود، که آنرا به علوم نظری می‏رساند. تا در نتیجه، مراتب عقلی پس از این مرتبه، به دست آید. و امام (علیه السلام) با بیان این که عقل، بالاترین سرمایه و توانگری است، فرزند خود را بدان ترغیب فرموده است توضیح آن که چون به وسیله‏ی عقل، دنیا و آخرت به دست می‏آید، بنابراین، عقل بزرگترین وسیله‏ی توانگری است و بی‏نیازی بدان وسیله حاصل می‏شود. 2- حماقت که عبارت از همان صفت ناپسند کودنی، و جنبه‏ی کمبود عقل مورد ذکر است امام (علیه السلام) با بیان این که آن بزرگترین بیچارگی است فرزند را از آن برحذر داشته است، زیرا وسیله‏ی تهیدستی از کمالات بویژه کمالات نفسانی است که باعث بی‏نیازی تمام عیار است بنابراین بی‏خردی و حماقت بزرگترین بیچارگی است. 3- خودبینی، که عبارت از صفت ناپسند تکبر و نقطه‏ی مقابل تواضع و فروتنی است. امام (علیه السلام) با بیان این که خودبینی ترسناکترین چیز است فرزندش را از آن برحذر داشته است. بدیهی است که آن مهمترین عامل ترس و بیزاری دوستان است، زیرا تواضع شخص فروتن چون باعث نزدیک شدن دیگران و علاقه‏ی شدید آنها به انسان می‏گردد، بنابراین ضد آن (تکبر) باعث نفرین و ترس بیشتر مردم از وی خواهد بود. 4- خوشخویی، امام (علیه السلام) با بیان این که خوشخویی گرامی‏ترین بزرگی و شخصیت است از آن رو که والاترین کمالات جاودانه است، آدمیان را تشویق به خوشخویی فرموده است. این صفات مورد نفرت و یا مورد ترغیب، مقدمات صغرا برای قیاسهای مضمرند. اما چهار مورد دوم: 1- زنهار از دوستی نادان، امام (علیه السلام) از این عمل برحذر داشته است به دلیل پیامدی که نادانی دوست نادان دارد، یعنی نهادن زیان به جای سود- آنجا که به قصد سود رساندن است- چون بین سود و زیان فرقی نمی‏گذارد. 2- زنهار از دوستی با بخیل. امام (علیه السلام) از آن رو که بخل شخص بخیل باعث خودداری او از برآوردن نیاز دوستش می‏گردد، از این عمل برحذر داشته است. کلمه: احوج حال است برای ضمیر در عنک. 3- زنهار از دوستی بدکار، بدکاری صفت ناپسند رها کردن فضیلت عفت و پاکدامنی است. امام (ع به دلیل پیامد آن که بی‏وفایی و فروختن دوست به اندک چیزی است، از دوستی بدکار برحذر داشته است. 4- زنهار از دوستی با کذاب. امام (علیه السلام) با تشبیه آن به سراب از چنین دوستی برحذر داشته است و با این عبارت: یقرب...، به وجه شبه اشاره فرموده است. توضیح مطلب از این قرار است که شخصی که پر دروغگو است، حقیقت آنچه را که به زبان می‏آورد پوشیده می‏دارد و در نتیجه کارهای مشکل و دور را آسان جلوه می‏دهد و دسترسی بدانها را ساده می‏نماید، و کارهای آسان و نزدیک را دور ساخته و مطابق هدفهایی که دارد با سخن دروغش آنها را دور جلوه می‏دهد، با این که در واقع آنطور نیست، مانند سرابی که آب به نظر می‏رسد در صورتی که آب نیست. تمام چهار مورد زنهار که با عبارت: فانه همراهند، مقدمات صغرا برای قیاسات مضمری هستند که کبرای مقدر آنها چنین است: و هر آن کس که اینطور باشد از دوستی و همصحبتی با او باید حذر کرد. توفیق از جانب خداست.

شرح ابن میثم بحرانی